Światowy Dzień Zapalenia Opon Mózgowo-Rdzeniowych (ZOMR), który jest obchodzony 24 kwietnia, rozpoczyna Światowy Tydzień Szczepień (24-30 kwietnia). Według danych Państwowego Zakładu Higieny-Narodowego Instytutu Zdrowia, w latach poprzedzających pandemię COVID-19 w Polsce odnotowywan orocznie  ok. 2 tys. zachorowań na ZOMR i/lub zapalenie mózgu. Wśród laboratoryjnie potwierdzonych zakażeń dominowały wywołane przez wirusa kleszczowego zapalenia mózgu oraz infekcje o podłożu bakteryjnym: pneumokokowe i meningokokowe. Podczas pandemii, wskutek lockdownu i obostrzeń sanitarnych, spadła liczba zachorowań na wszystkie choroby zakaźne. Jednak niezmiennie grupą podwyższonego ryzyka poważnych zakażeń bakteryjnych wywołujących ZOMR i zapalenia mózgu są małe dzieci, do 5. r.ż.

Ze wszystkich neuroinfekcji najgroźniejsze są te wywołane przez meningokoki. Jak wyjaśnia dr n. med. Alicja Karney z Fundacji Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie: Bakterie te odpowiadają za rozwój inwazyjnej choroby meningokokowej, która ma postać zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsy. Najczęściej, bo w aż 60 proc. przypadków zapalenie opon występuje wraz z sepsą, co dodatkowo pogarsza rokowanie. Fundacja wraz z firmą GSK już czwarty rok prowadzi kampanię edukacyjną „Wyprzedź meningokoki”, której celem jest wzrost świadomości społecznej na temat zagrożenia związanego z zakażeniem tymi bakteriami i możliwości ochrony.

Rozpoznanie inwazyjnej choroby meningokokowej (IChM) nie jest łatwe, a w aktualnej sytuacji epidemiologicznej może być jeszcze trudniejsze. Choroba ma bowiem niespecyficzne objawy, przypominające z początku inne infekcje układu oddechowego, takie jak przeziębienie, grypę czy COVID-19. Zarówno w przypadku zakażenia meningokokami, jak i koronowirusem, w pierwszej fazie pojawia się gorączka, nudności, wymioty, rozdrażnienie, złe samopoczucie. W kolejnych godzinach rozwoju tych chorób objawy są już odmiennie. W przypadku IChM dołączają: ból kończyn lub stawów, ochłodzenie odległych części ciała (jak stopy, dłonie), zmiana koloru skóry na blady, w tym zmiany zakrzepowo-zatorowe. Ostatecznie pojawiają się objawy sepsy oraz zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych .

Porównanie objawów inwazyjnej choroby meningokokowej i COVID-19

Źródło: Wysocki J., Siewert B.,  Szczepienia przeciwko meningokokom grupy B w dobie pandemii COVID-19, w: Pediatria po Dyplomie, wrzesień 2020
 

Dlatego w przypadku zakażenia meningokokami możliwy jest błąd w diagnozie, zwłaszcza w okresie pandemii, kiedy pierwsza wizyta u lekarza jeszcze do niedawna była zazwyczaj w formie teleporady (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia, od połowy marca 2021 roku wizyty u lekarzy POZ, m.in. dzieci do 6. r.ż., powinny obywać się stacjonarnie). Tymczasem w przypadku IChM kluczowe jest szybkie rozpoznanie i natychmiastowe podanie antybiotyku. Choroba rozwija się bowiem gwałtownie i ma nieprzewidywalny przebieg. Może pozbawić życia w ciągu zaledwie 24 godzin. Niestety, mimo zastosowania odpowiedniego leczenia nawet 1 na 6 chory umiera, a wśród tych, którzy przeżyją, nawet 1 na 5 chorych  może mieć trwałe powikłania, w tym: zaburzenia słuchu, problemy psychologiczne czy amputowane kończyny.

Z dotychczasowych statystyk wynika, że z powodu zakażenia meningokokami umiera w Polsce kilkoro dzieci rocznie. 

Szczepienia działają

Najlepszą metodą ochrony przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych są szczepienia ochronne. W Polsce, dzięki wprowadzeniu w 1955 r. powszechnych szczepień przeciw gruźlicy praktycznie udało się wyeliminować gruźlicze ZOMR, które w połowie XX w. masowo zabijało małe dzieci. Z kolei obowiązujące od 2004 r. szczepienia przeciw śwince istotnie ograniczyły liczbę poświnkowego ZOMR, które było najczęstszą przyczyną głuchoty nabytej. Najdłużej czekaliśmy na szczepionki chroniące przed zakażeniami wywoływanymi przez bakterie otoczkowe: Haemophilus influenzae typu b (Hib), pneumokoki i meningokoki. Po wprowadzeniu w Polsce w 2007 r. powszechnych, obowiązkowych szczepień najmłodszych dzieci przeciwko Hib, praktycznie udało się wyeliminować tę przyczynę ZOMR. Z kolei wprowadzenie w 2017 r. obowiązkowych szczepień dzieci przeciwko pneumokokom mogło być skutkiem tendencji spadkowej w liczbie zachorowań na zapalenie opon i/lub mózgu odnotowanej przez NIZP-PZH w podsumowaniu tamtego roku.

Szczepienia przeciwko meningokokom są zalecane, co nie oznacza, że są mniej ważne – tłumaczy dr n. med. Alicja Karney. – Inwazyjna choroba meningokokowa jest stosunkowo rzadka, rocznie mamy ok. 200 jej przypadków, ale zawsze ma ciężki przebieg i często groźne skutki. Nawet doświadczonemu lekarzowi niełatwo rozpoznać początkowe jej objawy, a zakażenie rozwija się błyskawicznie i wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, a w 99% przypadków hospitalizacji. Dlatego w aktualnej sytuacji, gdy system ochrony zdrowia jest przeciążony z powodu pandemii, szczepienia przeciw meningokokom są jeszcze bardziej wskazane niż w normalnych warunkach.

W Polsce najwięcej zakażeń wywołują meningokoki typu B – odpowiadają one za 66% zachorowań w całym społeczeństwie, a wśród najmłodszych za jeszcze więcej, tj. 70% zachorowań u dzieci do 5. r.ż. i 75% u niemowląt (w 1. r.ż.). Dlatego, jak zalecają eksperci, niemowlęta i dzieci w naszym kraju powinny być w pierwszej kolejności szczepione przeciw meningokokom typu B. Tę profilaktykę można zastosować w każdym wieku, jednak najlepiej już od pierwszych miesięcy życia.

Na refundację szczepień przeciwko meningokokom typu B dla swoich małych mieszkańców decyduje się coraz więcej samorządów. W ubiegłym roku taki program prowadziło m.in. Szczecin, a rozpoczęło Mazowsze, gdzie zainteresowanie było bardzo duże – w 2020 r. co najmniej jedną dawką szczepionki otrzymało 1 919 dzieci z województwa. Z kolei w tym roku 7-letni program rozpoczyna Małopolska.

Bieżące wykonywanie oraz jak najszybsze uzupełnienie zaległych szczepień u dzieci w czasie pandemii  zalecają wszystkie światowe gremia i towarzystwa naukowe, a także polski Minister Zdrowia i Główny Inspektor Sanitarny.