Szacuje się, że obecnie diagnozowanych jest około 3500 nowych przypadków czerniaka, a tempo przyrostu zachorowalności cały czas rośnie. Tak wynika z danych Krajowego Rejestru Nowotworów za lata 1980-2020. Zapadalność na ten rodzaj nowotworu w 2019 r. była też nieznacznie większa u mężczyzn (16,0/100 tys. przypadków) niż u kobiet (15,2/100 tys. przypadków). Co istotne, na czerniaka można zachorować w każdym momencie życia. Nowotwór może pojawić się już u dzieci, jednak liczba przypadków wzrasta u osób po 20 r.ż. Najwięcej zachorowań notuje się u  między 60. a 79. r.ż. Wraz z wiekiem rośnie też umieralność chorych.

Nasze zachowania i wybory związane przede wszystkim z ekspozycją na promieniowanie ultrafioletowe, czy to naturalne, czy też sztuczne w wyniku korzystania z solarium, pozostawiają ślad na naszej skórze. W wybranych przypadkach może to prowadzić do pojawienia się czerniaka. Dodatkowo, co istotne, wraz z wiekiem kumulują się efekty nieprzestrzegania zasad profilaktyki. Poza tym, zdarza się, że osoby dojrzałe nie stosują wystarczającej ochrony, sądząc, że w ich wieku zagrożenie czerniakiem już nie istnieje. To duży błąd. Warto pamiętać i przypominać swoim bliskim, że czerniak może pojawić się w każdym wieku, a profilaktyka zawsze ma sens i może mu zapobiec – podkreśla prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski, Kierownik Kliniki Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków, Zastępca Dyrektora ds. Narodowej Strategii Onkologicznej i Badań Klinicznych w Narodowym Instytucie Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie, Przewodniczący Zespołu Ministra Zdrowia ds. Narodowej Strategii Onkologicznej, Przewodniczący Rady Naukowej Akademii Czerniaka.

Największe znaczenie w kontekście możliwości zachorowania na czerniaka mają czynniki zależne od nas, związane z przestrzeganiem zasad prewencji czerniaka. Kluczowa jest odpowiednia ochrona skóry przed promieniowaniem UV, szczególnie w przypadku określnego jej fototypu (1 i 2 – jasna, piegowata cera podatna na oparzenia słoneczne). W niewielkim stopniu rolę odgrywają też uwarunkowania genetyczne oraz historia choroby w rodzinie, a także epizody intensywnej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe.

Wiedza i zachowania Polaków

W ciągu ostatnich 10 lat wiedza Polaków nt. czerniaka i czynników ryzyka sprzyjających jego rozwojowi znacząco wzrosła – wynika z badania opinii przeprowadzonego w maju 2020 r. przez dom badawczy ARC Rynek i Opinia na zlecenie firmy Novartis i Akademii Czerniaka w odniesieniu do danych uzyskanych z badania świadomości społecznej zrealizowanego w 2011 r..

Niestety, rosnąca świadomość nie przekłada się na zmianę postaw i odpowiednio częste podejmowanie działań profilaktycznych, które realnie mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia czerniaka. Najpopularniejszym sposobem ochrony przed słońcem jest stosowanie kremu z filtrem w przypadku opalania się lub przebywania na słońcu ponad 3 godziny (po 69%). Jednak przy krótszych aktywnościach, takich jak np. spacer do 2 godzin, kremów z filtrem UV używa już tylko 49%. Z kolei tylko niewiele ponad połowa badanych (52%), przyznaje, że nosi nakrycie głowy i okulary przeciwsłoneczne. Ponadto aż 87% badanych deklaruje, że przebywa na słońcu w godzinach 11-16. Okazuje się też, że to właśnie osoby najstarsze, tj. w wieku 45-60 lat, zdecydowanie rzadziej stosują ochronę przed promieniowaniem w postaci nakrycia głowy czy stosowania kremów z filtrem UV.

Profilaktyka czerniaka, zarówno pierwotna, jak i wtórna, to klucz w walce z tym nowotworem. I nie oznacza to wcale konieczności całkowitego unikania słońca. Warto robić to jednak z rozsądkiem, dbając o właściwą ochronę i pamiętając o regularnej samoobserwacji swoich znamion. A to wszystko w jednym celu – żeby cieszyć się zdrowiem, jak najdłużej. Co ważne, zasady te obowiązują wszystkich bez wyjątku, na każdym etapie życia, zarówno dzieci, jak i dorosłych, w tym osoby w dojrzałym wieku – mówi prof. nadzw. dr hab. n med. Grażyna Kamińska-Winciorek, specjalista dermatolog-wenerolog, kierownik Zespołu ds. Raka i Czerniaka Skóry w Narodowym Instytucie Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym, Oddział w Gliwicach.

Poza tym, że choć w perspektywie ostatnich lat liczba osób, które prowadzą samoobserwację znamion wzrosła (79%), to niestety wiele typowych cech, pozwalających na identyfikację czerniaka jest pomijanych. Największą uwagę (75%), zwraca znamię, które uległo wyraźnej zmianie.

Każda, nawet najmniejsza zmiana na skórze, która zmienia się i wydaje się podejrzana, powinna zostać skonsultowana ze specjalistą jak najszybciej. Choć czerniaki mają swoje charakterystyczne cechy, bywają one często niedoceniane, dlatego zawsze warto zasięgnąć opinii lekarza. Co ważne, często w przypadku osób starszych zmiany te nie są typowe, dlatego tak ważna jest kontrola u dermatologa lub chirurga onkologa. Niestety, ignorowanie takich spraw, może zakończyć się nie tylko utratą zdrowia, ale nawet życia. Nie pozwólmy na to – zaznacza prof. nadzw. płk dr hab. n. med. Witold Owczarek, kierownik Kliniki Dermatologii Wojskowego Instytutu Medycznego Centralnego Szpitala Klinicznego MON w Warszawie, przewodniczący Sekcji Dermatologii Onkologicznej Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego.

Postęp w leczeniu czerniaka

Zgodnie z danymi Narodowej Strategii Onkologicznej na przestrzeni lat 2009-2015 nastąpiła ok. 10% poprawa wyleczalności, co może mieć związek ze zwiększeniem wykrywania czerniaka na etapie mniej zaawansowanym, ale też z dostępnością nowych terapii w stadiach zaawansowanych choroby. Co ważne, istotny przełom w dostępie do leczenia chorych na czerniaki nastąpił 1 stycznia 2021 r. Od tego momentu obowiązuje ujednolicony program lekowy w leczeniu czerniaka, który wprowadza też leczenie adjuwantowe. Dzięki temu Polska zyskała najnowocześniejszy i najskuteczniejszy program lekowy, jednocześnie plasując się na pierwszym miejscu w całej Europie środkowo-wschodniej pod względem leczenia pacjentów chorych na czerniaki. Dostępne leczenie obejmuje immunoterapię oraz terapię celowaną, a dzięki terapii adjuwantowej, której celem jest poprawa wyleczeń pacjentów, możliwe jest zapobiegnięcie nawrotom choroby dodatkowo u ok. 20% chorych w III stopniu zaawansowania choroby. Ponadto, zastosowanie leczenia uzupełniającego zmniejsza ryzyko nawrotu choroby, w przypadku czerniaków o wysokim ryzyku dalszych przerzutów, o 20-25%.

Optymalizacja programu lekowego, a tym samym dostęp do kompleksowego leczenia oraz terapii adjuwantowej to naprawdę duży i jakościowy postęp w obszarze leczenia czerniaków – mówi prof. Piotr Rutkowski. – Dzięki temu rosną szanse na wyleczenie i przeżycie polskich pacjentów, również tych z zaawansowanym i przerzutowym czerniakiem. Nie zapominajmy jednak, że kluczowe znaczenie dla wyleczenia ma też wczesne zgłoszenie się do lekarza, pozwalające na postawienie szybkiego rozpoznania i rozpoczęcie właściwej terapii.

Złote zasady ochrony przed czerniakiem

Kluczem do ograniczenia stopnia zachorowalności na czerniaka są właściwe postawy, uwzględniające stosowanie się do prostych zasad profilaktyki, które obejmują:

• unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce, szczególnie w godzinach 11.00-16.00;
• stosowanie kremów z odpowiednio wysokim filtrem UV;
• niedopuszczanie do wystąpienia oparzeń słonecznych, skutkujących schodzącą skórą;
• pamiętanie o nakryciu głowy i okularach przeciwsłonecznych z filtrem UV;
• unikanie solarium;
• regularną obserwację znamion, a w przypadku pojawienia się niepokojących zmian lub nowych znamion – natychmiastową kontrolę u lekarza dermatologa lub chirurga onkologa.

Promocja powyższych zasad to zadanie podejmowane nieustannie przez Akademię Czerniaka, sekcję naukową Polskiego Towarzystwa Chirurgii Onkologicznej. Znajomość cech charakterystycznych czerniaka i regularna obserwacja znamion może pomóc we wcześniejszym wykryciu podejrzanych zmian, a tym samym dać szansę na całkowite wyleczenie.

• A jak asymetria – znamię wylewające się na jedną stronę;
• B jak brzegi poszarpane – znamię, którego brzegi nie są gładkie, które nie jest okrągłe/owalne;
• C jak czerwony, czarny – niejednolity kolor znamienia;
• D jak duży rozmiar – znamię o wielkości powyżej 6 mm;
• E jak ewolucja – znamię, które zmieniło się w krótkim czasie, powiększa się, unosi nad powierzchnię skóry, swędzi, pęka, piecze, wokół którego powstało kilka nowych znamion.

Tydzień Świadomości Czerniaka

Już od 10 lat głównym celem Tygodnia Świadomości Czerniaka jest budowanie świadomości na temat istoty ochrony skóry przed czerniakiem wśród różnych grup Polaków. W ramach jubileuszowej, X edycji kampanii realizowanej pod hasłem #Czerniak18+, Akademia Czerniaka postanowiła poruszyć wyobraźnię odbiorców. Wraz z tegorocznymi Ambasadorami akcji, znanymi aktorami – Katarzyną Ptasińską i Arturem Barcisiem przygotowała film, w którym bohaterowie w niespodziewany sposób przenoszeni są do nieznanej przyszłości. Edukacyjna podróż w czasie i zbiór zasad na temat ochrony przed czerniakiem znajdują się pod linkiem. Kampania X Tydzień Świadomości Czerniaka prowadzona będzie m.in. na stronie Akademii Czerniaka na Facebooku – „Znamię. Znam je?”. Więcej informacji na temat Akademii Czerniaka i jej działalności można znaleźć na stronie internetowej: www.akademiaczerniaka.pl.