Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to ostra choroba zakaźna ośrodkowego układu nerwowego, przenoszona przez zakażone kleszcze
z gatunku Ixodes ricinus (kleszcz pospolity). Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) prowadzi do trwałych następstw neurologicznych aż u 58% pacjentów lub nawet zgonu u 1-4% przypadków. Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu jest szczepienie ochronne. Na polskim rynku zarejestrowane i dostępne są dwie szczepionki (każda z nich dwóch wersjach - dla juniorów i dorosłych).

W Polsce na przestrzeni ostatnich dwóch dekad wzrosła liczba zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu. W 2012 r. zarejestrowano 189 zachorowań, podczas gdy w 2013 r. już 225. Z uwagi na fakt, iż rejestracji podlegają jedyne przypadki potwierdzone badaniami, można domniemywać, że ich liczba jest wyższa.

W Polsce regionem największej aktywności kleszczy jest województwo podlaskie. Należy jednak mieć na względzie, iż dane w tym zakresie są niedoszacowane i obszary endemiczne mogą występować również w innych miejscach Polski. Najmniej kleszczy występuje natomiast
w województwie zachodniopomorskim. Zagrożenie kleszczami jest najbardziej intensywne od marca do listopada. W tym okresie dochodzi do zarażeń chorobami odkleszczowymi, w tym kleszczowym zapaleniem mózgu.

"Kleszcze są niezwykle skutecznymi wektorami (roznosicielami) dla patogenów (bakterii, riketsji i wirusów), ponieważ są względnie długowieczne, żerują na różnych żywicielach, pozostawiają w skórze dużo śliny przenoszącej patogeny. Ponadto są małe i niezwykle płodne (u kleszczy pospolitych ilość jaj w składzie może wynosić nawet 5000)" - wyjaśnia mgr Marta Supergan-Marwicz z Katedry Biologii Ogólnej i Parazytologii Warszawskiego Uniwersytetu.

Szacuje się, że ok. 3-15% występujących w Polsce kleszczy jest zarażonych kleszczowym zapaleniem mózgu. Leczenie pacjentów, u których doszło do zarażenia wirusem kleszczowego zapalenia mózgu, ma jedynie objawowy charakter. Chorych, w przypadku których doszło do neuroinfekcji (zaburzeń świadomości i nastroju, oczopląsu, porażeń nerwów czaszkowych, niedowładów kończyn oraz śpiączki) leczy się w warunkach szpitalnych i często trwa to wiele tygodni. Proces terapeutyczny z uwagi na brak specjalnie dedykowanego leku jest szczególnie utrudniony. W związku z tym najczęściej stosuje się dożylne nawadnianie, leki przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, a w razie potrzeby dodatkowo także leki zmniejszające obrzęk mózgu. Pacjenci, u których zdiagnozowano powikłania neurologiczne przeważnie wymagają wielomiesięcznej, często intensywnej rehabilitacji, wiążącej się zazwyczaj z wyłączeniem z życia zawodowego.

Z uwagi na skomplikowany proces terapeutyczny kleszczowego zapalenia mózgu szczególnego znaczenia nabiera profilaktyka. Może ona przybierać różne formy (szczelny ubiór, substancje odstraszające, tzw. repelenty). Nie ulega jednak watpliwości, że najskuteczniejszym i przez to najważniejszym sposobem zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu jest szczepienie ochronne. Na polskim rynku zarejestrowane i dostępne są dwie szczepionki (każda z nich dostępna w wersji dla juniorów i dorosłych). Kompletne szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu wymaga podania trzech dawek szczepionki, przy czym dwie pierwsze wykonuje się w miesiącach zimowych regularnie w odstępie od jednego do trzech miesięcy. Trzecie szczepienie, wykonane przed rozpoczęciem następnego sezonu wzmożonych zachorowań, kończy tzw. immunizację podstawową i zapewnia odporność poszczepienną na co najmniej trzy lata. Aby podtrzymać odporność poszczepienną, należy po trzech do pięciu lat (w zależności od wieku i liczby otrzymanych szczepień przypominających) przedłużyć ją za pomocą jednej dawki szczepionki. Do szczepienia każdorazowo kwalifikuje lekarz.

Istnieje również możliwość uzyskania ochrony poszczepiennej w krótszym czasie. Na przyspieszony tryb szczepień składają się dwie dawki. W tym trybie drugą dawkę otrzymuje się po dwóch tygodniach od pierwszej. Trzecią i zarazem ostatnią dawkę należy podać od pięciu do dwunastu miesięcy od drugiej.

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest szczepieniem zalecanym, ale wciąż nieobowiązkowym, zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych w Polsce z 2015 r. Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzaju czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujacych pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności, stanowi, iż zaleca się, aby szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu były wykonywane przy czynnościach zawodowych bezpośrednio związanych z uprawą roślin lub hodowlą zwierząt na obszarach endemicznego występowania zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu oraz przy czynnościach wykonywanych w kompleksach leśnych oraz na terenach zadrzewionych na obszarach endemicznego występowania zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu.

9 kwietnia 2015 r. z inicjatywy Fundacji Aby żyć zainaugurowano ogólnopolską kampanię edukacyjną pt. Kleszczowe Zapalenie Mózgu. Szczepimy! Zapobiegamy! Kampania potrwa do 30 czerwca br. i ma na celu podniesienie świadomości społeczeństwa w obszarze zagrożeń, jakie powodują kleszcze oraz korzyści płynących ze szczepień ochronnych. Kampania w sposób szczególny zwraca uwagę na kleszczowe zapalenie mózgu. Jest to druga po boreliozie najbardziej popularna w Polsce choroba przenoszona przez kleszcze. W odróżnieniu od boreliozy w przypadku kleszczowego zapalenia mózgu istnieje skuteczna profilaktyka w postaci szczepień ochronnych i to jeden z kluczowych przekazów kampanii. Kampania jest adresowana do mieszkańców aglomeracji miejskich, którzy w okresie aktywności kleszczy podróżują w regiony endemicznego występowania zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu oraz do osób preferujących aktywny wypoczynek na łonie natury. Patronat honorowy nad kampanią objęły: Państwowa Inspekcja Sanitarna oraz Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH. Z kolei patronatu merytorycznego zgodziły się udzielić: Polskie Towarzystwo Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskie Towarzystwo Higieniczne oraz Warszawski Uniwersytet Medyczny.

W ramach kampanii powstała strona internetowa szczepkleszcz.pl stanowiąca kompendium wiedzy na temat kleszczowego zapalenia mózgu i profilaktyki w tym zakresie.